Pomiary elektryczne i okresowa kontrola metrologiczna

Zlecający żądają dołączenia do Protokołów pomiarów kserokopii aktualnych kontroli metrologicznych przyrządów pomiarowych, którymi były one wykonywane. Część wykonawców je posiada i w takiej sytuacji dołącza kserokopie do protokołów pomiarów. Często jednak zdarzają się wykonawcy, którzy nie przeprowadzają okresowych kontroli metrologicznych swoich przyrządów pomiarowych. Oświadczają oni, że nie ma wymogu prawnego przeprowadzania takich kontroli. Zlecający pomiary elektryczne, którzy wyraźnie nie zapisali takiego wymogu w zleceniu, mogą mieć problem z wyegzekwowaniem swoich oczekiwań.

Czy jednak na pewno nie ma takiego wymogu? Czy po wielu latach obligatoryjności najpierw legalizacji, a później legalizacji i uwierzytelnienia faktycznie został całkowicie zniesiony obowiązek dokonywania okresowych kontroli metrologicznych przyrządów pomiarowych służących do pomiarów elektrycznych?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, przypomnijmy sobie podstawowe definicje, które obecnie są obowiązujące według polskiego tłumaczenia „Międzynarodowego Słownika Podstawowych i Ogólnych Terminów Metrologii” (potocznie zwanego VIM), który w 1996 r. został wydany przez GUM:

1. Legalizacja to sprawdzenie, stwierdzenie i poświadczenie dowodem legalizacji, że przyrząd pomiarowy spełnia wymagania metrologiczne określone we właściwych przepisach.
2. Wzorcowanie (inaczej kalibracja) to stwierdzenie relacji między przyrządem pomiarowym a wzorcem. Każde świadectwo wzorcowania musi zawierać przynajmniej deklarację zachowania spójności, niepewność pomiaru, warunki środowiskowe mające wpływ na wynik oraz datę wykonania.
3. Niepewność pomiaru jest to nieujemny parametr charakteryzujący rozproszenie wartości wielkości przyporządkowany do menzurandu, obliczony na podstawie uzyskanej informacji.
4. Menzurand jest to wielkość, która ma być zmierzona.
5. Spójność pomiarowa jest to właściwość wyniku pomiaru lub wzorca jednostki miary polegająca na tym, że można go powiązać z określonymi odniesieniami, którymi na ogół są wzorce państwowe lub międzynarodowe jednostki miary, za pośrednictwem nieprzerwanego łańcucha porównań, z których wszystkie mają określone niepewności.
6. Niepewność pomiaru jest to parametr związany z rezultatem pomiaru charakteryzujący rozrzut wyników, który można w uzasadniony sposób przypisać wartości mierzonej.
7. Sprawdzenie (weryfikacja) to stwierdzenie zgodności (lub niezgodności) przyrządu z wymaganiami. Mogą być to wymagania normy lub producenta (czasami klienta).
8. Adiustacja przyrządu pomiarowego jest to czynność mająca na celu doprowadzenie przyrządu pomiarowego do stanu działania odpowiadającego jego przeznaczeniu. Adiustacja może być automatyczna, półautomatyczna lub ręczna. Kiedyś czynność ta była potocznie zwana kalibracją, która to nazwa jednak obecnie w myśl przytoczonych definicji nie powinna być już używana.

Dodatkową definicją zaczerpniętą z Ustawy Prawo o miarach jest termin „przyrząd pomiarowy”: „Przyrząd pomiarowy jest to urządzenie, układ pomiarowy lub jego elementy, które są przeznaczone do wykonywania pomiarów samodzielnie lub w połączeniu z jednym lub wieloma urządzeniami dodatkowymi”.

Po przypomnieniu podstawowych definicji zajmijmy się sprawą legalizacji. Czy przyrządy pomiarowe służące do wykonywania pomiarów elektrycznych należy legalizować?

Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 27.12.2007 r. wymienia wszystkie rodzaje przyrządów pomiarowych, które obligatoryjnie należy poddawać pierwotnej i powtórnej legalizacji. Jeżeli jakieś przyrządy pomiarowe nie są tam wymienione, to się ich nie legalizuje. Przyrządy pomiarowe przeznaczone do wykonywania pomiarów elektrycznych nie zostały w tym dokumencie wymienione. Tak więc zarówno zlecający pomiary, jak i Inspektor Nadzoru nie mogą żądać dostarczenia świadectw legalizacji tych przyrządów.

A wzorcowanie? Czy również nie ma prawnych wymogów jego wykonywania?

Dziennik Ustaw 2001 nr 63 poz. 636 zwany inaczej Prawem o miarach zawiera interesujące nas zapisy. I tak:

Art. 6.1.:

Obowiązek stosowania legalnych jednostek miar dotyczy użytkowania przyrządów pomiarowych, wykonywania pomiarów i wyrażania wartości wielkości fizycznych.

Art. 6a:

1. W celu zapewnienia przekazywania wartości legalnych jednostek miar od państwowych wzorców jednostek miar do przyrządów pomiarowych organy administracji miar mogą, na wniosek zainteresowanych podmiotów, wykonywać wzorcowanie przyrządów pomiarowych.

2. Wzorcowanie, na wniosek zainteresowanego podmiotu, może dodatkowo obejmować stwierdzenie zgodności przyrządu pomiarowego ze wskazanymi przez ten podmiot wymaganiami lub specyfikacjami.

3. Wynik wzorcowania, pozwalający na przypisanie wskazaniom przyrządu pomiarowego odpowiednich wartości wielkości mierzonej lub na wyznaczenie poprawek tych wskazań oraz błędów, jest poświadczany przez organ administracji miar w świadectwie wzorcowania.

Co te zapisy oznaczają dla właściciela przyrządu pomiarowego? Jedynie to, że właściciel przyrządu pomiarowego może, ale nie musi wykonywać okresowe wzorcowania przyrządów pomiarowych.

Przejdźmy dalej – Rozdział 3 Prawna kontrola metrologiczna, czyli Art. 8.1.1.:

„Przyrządy pomiarowe, które mogą być stosowane w ochronie zdrowia, życia i środowiska i są określone w przepisach wydanych na podstawie Art. 6.1., podlegają prawnej kontroli metrologicznej”.

Tak więc skoro wykonujemy pomiary skuteczności ochrony przeciwporażeniowej, to przyrządy pomiarowe służące do ich przeprowadzania podlegają prawnej kontroli metrologicznej. Należy jedynie żałować, że przepisy te nie określiły jednoznacznie, w jaki sposób i jak często należy to robić. Popatrzmy teraz na zapisy zamieszczone w Polskich Normach.

W Polskiej Normie PN-EN ISO 10012:2004 Systemy zarządzania pomiarami, Wymagania dotyczące procesów pomiarowych i wyposażenia pomiarowego znajdują się wytyczne, które doprecyzowują zapisy Prawa o miarach. Wiele osób od razu powie, że zgodnie Ustawą o normalizacji z dnia 12 września 2002 r. Art. 5.3.: „[...] stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne”. Zastanówmy się, po co w takim razie Normy są tworzone? Zawierają one uznane zasady wiedzy technicznej, których przestrzeganie może zdjąć odpowiedzialność za spowodowanie wystąpienia awarii lub wypadku z udziałem ludzi z osób, które się do tych norm stosują. W naszym przypadku jest to wykazanie, że przyrządy pomiarowe są eksploatowane zgodnie z wymaganiami norm. Dodatkowo zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki oraz ich usytuowanie, w Rozdziale 8 § 180 zapisano: „Instalacje i urządzenia elektryczne muszą spełniać także wymagania Polskich Norm”. Na mocy tego zapisu wszystkie Polskie Normy dla wszystkich instalacji i urządzeń elektrycznych stają się obligatoryjne. W zapisie tym nie ma żadnej sprzeczności z Ustawą o normalizacji z dnia 12 września 2002 r., gdyż w Art. 5.4. tej ustawy zapisano też, że: „[...] Polskie normy mogą być powoływane w przepisach prawnych po ich opublikowaniu w języku polskim”.

Tak więc po wykazaniu, że wszystkie aktualne Polskie Normy dotyczące instalacji i urządzeń elektrycznych są obowiązujące, możemy przejść do zapisów Polskiej Normy PN-EN ISO 10012:2004.

W skrócie norma zaleca stworzenie udokumentowanej procedury, która ma doprowadzić do otrzymywania wiarygodnych wyników pomiarów. Procedury powinny być autoryzowane, aktualne, dostępne i dostarczane na żądanie. Przyrządy pomiarowe powinny mieć aktualne świadectwo wzorcowania. Osoba odpowiedzialna za przyrządy pomiarowe sama określa w procedurach odstępy czasu między kolejnymi potwierdzeniami metrologicznymi.

Dokument ILAC (International Laboratory Accreditation Cooperation, Międzynarodowa Współpraca w zakresie Akredytacji Laboratoriów) G24:2007 Guidelines for the determination of calibration intervals of measuring instruments, wymienia najważniejsze czynniki wpływające na wybór okresu między kolejnymi potwierdzeniami metrologicznymi:

• niepewność pomiaru wymagana lub deklarowana przez laboratorium;
• ryzyko przekroczenia przez przyrząd pomiarowy granicy błędu dopuszczalnego w czasie jego używania;
• koszt koniecznych działań korygujących, gdy stwierdzono, że przyrząd nie był właściwy do stosowania w długim okresie;
• typ przyrządu i zalecenia producenta;
• tendencja zużycia się i dryftu (dryft – powolna zmiana wartości lub sygnału);
• zakres i intensywność użytkowania;
• warunki otoczenia (warunki klimatyczne, drgania, promieniowanie jonizujące itd.);
• dane dotyczące trendu (zapisy z poprzednich wzorcowań);
• zapis przebiegu konserwacji i serwisu;
• częstość sprawdzania przez porównanie z innymi wzorcami odniesienia lub urządzeniami pomiarowymi;
• częstotliwość i jakość sprawdzeń okresowych między wzorcowaniami;
• ilość czynności transportowych i ryzyko związane z transportem, oraz
• wiedza i kompetencje personelu obsługującego.

Wróćmy do zapisów Polskiej Normy PN-EN ISO 10012:2004:

„Zapisy procesu potwierdzenia metrologicznego powinny zawierać, jeśli jest to niezbędne, następujące elementy:

a) opis i niepowtarzalną identyfikację producenta wyposażenia, typu, numeru seryjnego itd.;

b) datę zakończenia potwierdzenia metrologicznego;

c) wynik potwierdzenia metrologicznego;

d) wyznaczony odstęp czasu pomiędzy potwierdzeniami metrologicznymi;

e) identyfikację procedury potwierdzenia metrologicznego;

f) ustalony(-e) graniczny(-e) błąd (błędy) dopuszczalny(-e);

g) odpowiednie warunki środowiskowe i oświadczenie o koniecznych korektach;

h) niepewności występujące podczas wzorcowania wyposażenia;

i) szczegóły dotyczące wszelkiej obsługi, takiej jak adiustacja, naprawy lub dokonane modyfikacje;

j) wszelkie ograniczenia użycia;

k) identyfikację osoby (osób) dokonującej(-ych) potwierdzenia metrologicznego;

l) identyfikację osoby (osób) odpowiedzialnej(-ych) za prawidłowość zapisanych informacji;

m) niepowtarzalną identyfikację (np. numery kolejne) wszelkich świadectw i raportów wzorcowania oraz innych odpowiednich dokumentów;

n) dowody spójności pomiarowej wyników wzorcowania;

o) wymagania metrologiczne dotyczące zamierzonego użycia;

p) wyniki wzorcowania uzyskane po każdej adiustacji, modyfikacji lub naprawie i (jeżeli jest to wymagane) przed nimi”.

Spróbujmy nieco przybliżyć te zapisy. Udokumentowane procedury to po prostu Instrukcja eksploatacji, którą właściciel przyrządu pomiarowego lub jego wyznaczony przedstawiciel wykonuje i autoryzuje, biorąc tym samym pełną odpowiedzialność prawną za rzetelność i prawidłowość wykonanych pomiarów. Trzeba jednak pamiętać, że wystawiając protokół na podstawie pomiarów wykonywanych niewzorcowanym miernikiem i podpisując taki protokół, świadomie godzimy się na poświadczenie nieprawdy. Zgodnie z KK należy to traktować jako stworzenie zagrożenia, o ile badana instalacja była niesprawna:

„Art. 160. § 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.

Taka Instrukcja eksploatacji powinna zawierać:

1. podstawowe dane miernika,
2. dane i podpis osoby odpowiedzialnej,
3. odnotowany czas pracy,
4. okresowe przeglądy wyposażenia i plomb,
5. aktualne świadectwo wzorcowania oraz termin kolejnego,
6. pozytywny wynik kontroli bieżącej, który świadczy, że przyrząd jest w tym momencie sprawny i nadaje się do wykonania pomiarów

Nie ma jednej uniwersalnej metody stosowanej do wszystkich rodzajów przyrządów pomiarowych, która pozwoliłaby w prosty sposób określić odstępy czasu między kolejnymi wzorcowniami. To skomplikowany proces matematyczny i statystyczny, którego przeciętny właściciel przyrządu pomiarowego nie jest w stanie wykonać i udokumentować. To zadanie dla doświadczonych metrologów. Co zatem należy zrobić, by nikt nam nie mógł zarzucić pracy nierzetelnym przyrządem pomiarowym?

Należy się dostosować do wymogów podawanych przez producenta przyrządu pomiarowego. Na przykład firma Sonel zaleca przeprowadzanie kolejnych wzorcowań miernika co 13 miesięcy. Większość renomowanych firm produkujących przyrządy pomiarowe również zaleca przeprowadzanie kontroli metrologicznej przyrządów pomiarowych przynajmniej raz w roku. Mierniki producentów, którzy nie podają swoich zaleceń w tym zakresie, także powinny być wzorcowane co 12 miesięcy. Te 12 miesięcy to tzw. powszechna praktyka i nie ma co szukać aktualnego przepisu prawnego na ten temat, bo takiego nie ma.

Naturalnie, gdy przeprowadzamy bardzo dużo pomiarów w ciągu roku w trudnych warunkach (zapylenie, wilgoć, skrajne temperatury), okres ten powinien być krótszy. Jednak to osoba odpowiedzialna za przyrząd pomiarowy według swojej wiedzy technicznej i doświadczenia musi ten czas zweryfikować. Podobnie jest, gdy pomiarów wykonujemy w ciągu roku niewiele. Jeżeli nie potrafimy wykonać, wykazać i udokumentować poprzez zastosowanie wymaganych normą procesów matematycznych i statystycznych, należałoby dostosować się do wymogów producenta lub powszechnej praktyki wykonywania wzorcowania co 12 miesięcy. Przecież nawet jeżeli przyrząd pomiarowy nie jest używany i leży na półce, to zachodzą w nim procesy starzenia się elementów, podzespołów i części. Nie są jednak znane wpływy tych procesów na własności metrologiczne naszego przyrządu pomiarowego. I stąd, by mieć pewność, że wykonujemy rzetelne pomiary – wykonujemy kontrolę metrologiczną raz w roku.

Chciałbym jeszcze przytoczyć zapis Polskiej Normy PN‑E 04700:1998 punkt 3.2.5.: „Przyrządy pomiarowe stosowane w badaniach powinny mieć świadectwa potwierdzające ich sprawność techniczną”.

Reasumując: wykonywanie okresowych kontroli metrologicznych przyrządów pomiarowych jest obligatoryjne. Na żądanie zlecającego pomiary lub Inspektora Nadzoru mamy obowiązek dostarczyć kopię Świadectwa Wzorcowania oraz wykazać, że jest ono aktualne. Za jakość i rzetelność przeprowadzonych pomiarów elektrycznych odpowiada właściciel mierników bądź inna osoba wyznaczona przez niego do sprawowania nadzoru nad przyrządami pomiarowymi. Osoba odpowiedzialna za sprawowanie nadzoru nad przyrządami pomiarowymi dokonuje w Instrukcji eksploatacji okresowych wpisów z przeprowadzonych oględzin i kontroli. Kolejny termin wykonywania kontroli metrologicznych określa osoba odpowiedzialna za sprawowanie nadzoru nad przyrządami pomiarowymi. Wszystkie wpisy zamieszczane w Instrukcji eksploatacji przyrządu pomiarowego muszą być potwierdzone własnoręcznym czytelnym podpisem osoby odpowiedzialnej za nadzór nad miernikiem.

Mgr inż. Lech Waszkiewicz

Literatura:

1. Międzynarodowy Słownik Podstawowych i Ogólnych Terminów Metrologii”, 1996 r.
2. Dz. U. 2001 nr 63 poz. 636 Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. Prawo o miarach (z późn. zm.).
3. Polska Norma PN-EN ISO 10012:2004 Systemy zarządzania pomiarami, Wymagania dotyczące procesów pomiarowych i wyposażenia pomiarowego.
4. ILAC-G24:2007/ OIML D 10:2007 (E), Wytyczne dotyczące wyznaczania odstępów czasu między wzorcowniami przyrządów pomiarowych (tłumaczenie Polskie Centrum Akredytacji, 24.08.2010 r.).
5. Dz. U. nr 169 Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji.
6. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.
7. Polska Norma PN E 04700:1998.

Komentarz - Odbiory.pl

Przedstawione powyżej informacje nie są interpretacją obowiązującego Prawa ani jego wykładnią, a stanowią tylko materiał wyjściowy do dyskusji. Kolega Lech Waszkiewicz starał się zebrać w jednym miejscu tematycznie związane przepisy, normy i spróbował je powiązać w jedną całość. Odbiory.pl jak i autor Lech Waszkiewicz nie odpowiadają za wszelkie czynności podjęte na podstawie zapisów z artykułu. Podstawą prawną są tylko wydrukowane przepisy wydane przez upoważnione do tego instytucje.